Założenie Zgromadzenia
Ksiądz Zygmunt Szczęsny Feliński, ówczesny wikariusz w Kościele św. Katarzyny, założył Zgromadzenie Sióstr Rodziny Maryi w 1857 r., jako odpowiedź na sytuację, z którą spotykał się na ulicach Petersburga (budzące się powołania zakonne), oraz w celu zaopiekowania się opuszczonymi dziećmi, chorymi i bezdomnymi.
Nasze Zgromadzenie nie mogło istnieć legalnie, ze względu na politykę Cesarstwa – prześladowanie Kościoła katolickiego, zamykanie istniejących zakonów i zakaz tworzenia nowych wspólnot, dlatego rozwijało się w ukryciu, w cieniu „Schroniska dla ubogich rzymskokatolickiego wyznania”.
Ksiądz Feliński był człowiekiem zdecydowanie wybiegającym w przyszłość. Utworzył nowy model organizacyjny, opierający się na Ewangelii. Podkreślając równość i wolność sióstr, zrezygnował z kapituły win i podziału na chóry. Egzystencję Zgromadzenia oparł na pracy, wykluczając kwesty i posagi.
Powstanie Reguły
Już w 1857 r. napisał Regułę, która była wysoko oceniana przez ówczesnych znawców życia zakonnego. Ks. Wiktor Ożarowski pisał o niej:
Przeczytasz regułę, jaką napisał ks. Feliński, oryginalną w swoim rodzaju, ale wcale trafną i zdaje się z Ducha Bożego, bo jest wyrazem nie konceptu, ale doświadczonej praktyki. Reguła ta zastosowana do okoliczności, nie może się uważać za tymczasową, bo dzisiaj ma rękojmię swej egzystencji w gorliwości dwóch osób, które nim rządzą: ksiądz Feliński i panna Dymman.[1]
Zasadnicza praca sióstr obejmowała trzy kierunki, które zostały nakreślone w Regule:
- działalność oświatowo-wychowawcza;
- praca opiekuńcza nad chorymi, kalekami i starcami;
- organizowanie kaplic i tworzenie ośrodków religijnych.
Rodzina Maryi była pierwszym zgromadzeniem zakonnym i przez wiele lat jedynym, które działało w Petersburgu.
Nowe kierunki rozwoju
Zgodnie z Regułą, siostry śpieszyły wszędzie tam, gdzie wyłaniały się największe potrzeby Kościoła i Ojczyzny. Zakładały przytułki, zakłady naukowo-wychowawcze, pielęgnowały chorych i ubogich, otwierały kaplice i wspomagały pracę duchowieństwa. Swoją pracę rozszerzały poza granice Cesarstwa, okresowo pracowały w Danii, Jugosławii, Czechosłowacji i Rumunii.
Od 1862 r. siostry zostały sprowadzone na ziemie polskie przez nowo mianowanego Arcybiskupa ks. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego, podejmując pracę w Warszawie i jej okolicach. Metropolita na potrzeby Zgromadzenia przeznaczył dworek przy ul. Żelaznej, który na początku XIX w. był własnością Wojciecha Bogusławskiego[2]. Poświęcenia zakładu dokonał abp Feliński 15 sierpnia 1862 r., w uroczystość Wniebowzięcia Matki Bożej[3]. We wrześniu tego roku, siostry otworzyły na Żelaznej szkołę, do której w październiku uczęszczało już 600 dzieci.
Opieka nad Zgromadzeniem z wygnania
Niestety, bezpośrednia opieka Ojca Założyciela nad warszawską fundacją nie trwała długo. Po wybuchu Powstania Styczniowego, za obronę praw Kościoła i narodu został skazany na wygnanie do Jarosławia nad Wołgą. Nie przeszkodziło to jednak w okazywaniu troski Rodzinie Maryi. Zapewnił siostrom opiekę duchową ze strony swych wybitnych przyjaciół, a w miarę swoich możliwości wspierał je także materialnie.
Pomimo skrępowania cenzurą, abp Feliński kontaktował się z siostrami w Warszawie i Petersburgu, przesyłając przez osoby przybywające do Jarosławia listy, w których udzielał siostrom rad i napomnień, podnosił na duchu i wlewał w serca nadzieję.
Działalność w Galicji
Po zwolnieniu z wygnania, abp Feliński osiadł w Dźwiniaczce nad Wołgą. To wydarzenie stało się impulsem do rozwoju Zgromadzenia pod zaborem austriackim. Analizując wydarzenia tego okresu, możemy zaobserwować, że rozwój Zgromadzenia przebiegał dwutorowo. Z jednej strony wiele sióstr spieszyło do Dźwiniaczki, by pod okiem Ojca Założyciela pogłębiać formację zakonną w duchu pierwotnej reguły. Z drugiej zaś następował powolny rozłam pomiędzy gałęzią warszawską (kierowaną przez m. Florentynę Dymman) a galicyjską. Proces ten zakończył się podziałem, który, według abp. Felińskiego, miał być jedynie czasowy. Grupa sióstr zgromadzona wokół Arcybiskupa w Galicji przyjęła Ustawy i tymczasową nazwę „Córki Maryi”. Po secesji m. Dymman, Założyciel sam objął najwyższą władzę w Zgromadzeniu, w marcu 1889 r. otworzył w Dźwiniaczce nowicjat, do którego przyjął cztery postulantki, a siostry przyjęły strój zakonny. Wiosną 1889 r. Arcybiskup rozpoczął starania o zatwierdzenie państwowe i kościelne pozostałej przy nim cząstki Rodziny Maryi[4], co stanowiło jeden z czterech głównych kierunków jego pracy, pozostałe zaś to: formacja sióstr, rozszerzanie działalności Zgromadzenia i organizacja Rodziny Maryi.
W ostatnich latach życia wszelkie wysiłki abp. Felińskiego koncentrowały się wokół Rodziny Maryi. Dużo uwagi poświęcał utrwaleniu specyficznego charakteru Zgromadzenia, nastawionego na służbę bliźnim, do którego przyjmował osoby bez posagu i podkreślał, że siostry mogą utrzymywać się z własnej pracy.
Mając na uwadze zadania sióstr: wychowanie i nauczanie dzieci, podjął wysiłek kształcenia sióstr we Lwowie. Stanowiło to niemały trud dla całej Wspólnoty, jednak przyniosło nieporównywalnie większe korzyści. Z czasem siostry objęły pracę w ludowej szkole w Dźwiniaczce, gdzie uczyły dzieci, zarówno polskie jak i „ruskie”.
Od osiedlenia Zgromadzenia w Galicji abp Feliński starał się o jego legalizację przez Kościół i rząd austriacki. I rzeczywiście dekret aprobaty kościelnej uzyskał w 1891 r. we Lwowie, w 1895 r. w Przemyślu, natomiast zatwierdzenie państwowe nastąpiło dwa lata po jego śmierci w 1897 r. W tym czasie największą troską Założyciela było przekazanie władzy nad Rodziną Maryi odpowiedniej osobie. W maju 1895 r. mianował s. Zofię Kończa przełożoną generalną. Kapituła generalna w 1897 r. potwierdziła jej wybór, podobnie kolejna z 1907 r. Matka Zofia nie zawiodła zaufania Fundatora i przez kolejnych 26 lat kierowała Rodziną Maryi, utrwalając wśród sióstr jego ducha[5].
Śmierć Założyciela i późniejszy rozkwit Zgromadzenia
Po śmierci abp. Felińskiego nastąpił szybki rozwój Zgromadzenia, zgodnie z obietnicą, którą wcześniej złożył „po śmierci będę wam więcej pomagał, będę się nadal opiekował wami, będę się za was modlił”. Siostry przechodziły formację duchową i intelektualną we Lwowie, a następnie obejmowały pracę oświatową w szkolnictwie i opiekuńczą wśród dzieci.
Siostry, ze względu na świątobliwego Założyciela, spotykały się z przychylnością duchowieństwa i społeczeństwa, co w dużej mierze wpływało na wzrost liczby powołań i otwieranie nowych domów. Każdego roku do Rodziny Maryi zgłaszało się wiele kandydatek, dzięki czemu rokrocznie z nowicjatu we Lwowie wychodziło 30-40 młodych profesek[6].
O szybkim rozwoju Zgromadzenia świadczą liczby:
| 1895 r. | 80 sióstr | 4 domy |
| 1902 r. | 196 sióstr | 22 domy |
| 1908 r. | 338 sióstr | 52 domy |
| 1913 r. | 374 sióstr | 63 domy |
| 1916 r. | 478 sióstr | 88 domów |
Zgodnie z obietnicą, złożoną przez Założyciela, siostry nie pozostały bez opieki, tuż po jego śmierci opieką duchową Zgromadzenie otoczył biskup pomocniczy archidiecezji lwowskiej ks. Józef Weber. Po jego wyjeździe, Bóg postawił na drodze rozwoju Rodziny Maryi nowego nieocenionego opiekuna – o. Mariana Sobolewskiego OFMConv, który stał się dla Zgromadzenia kierownikiem duchowym, spowiednikiem, rekolekcjonistą i doradcą m. Zofii Kończa.
Początek XX wieku
Na progu XX wieku, siostry rozszerzyły swoją działalność poza granice ośrodka Lwowskiego, w 1905 r. wyruszyły na Wschód, towarzysząc Polakom szukającym pracy w Rosji, a w 1906 r. do Brazylii. Kolejnym miejscem, do którego udały się siostry, był Rzym, gdzie podjęły dalsze starania o zatwierdzenie Zgromadzenia.
Zatwierdzenie Zgromadzenia przez Stolicę Apostolską
Wstępem do aprobaty papieskiej stała się agregacja Rodziny Maryi do III Zakonu Świętego Franciszka, która miała miejsce w 1903 r. Dnia 29 czerwca 1903 r. Zgromadzenie otrzymało od gen. o. Lorenzo Caratelli dekret agregacji i przyjęło Regułę III Zakonu. Od chwili agregacji, po dzień dzisiejszy nazwa Zgromadzenia brzmi: „Franciszkanki Rodziny Maryi”
Do zatwierdzenia papieskiego w dużej mierze przyczyniły się dekrety pochwalne, które Zgromadzenie otrzymało od biskupów, w których diecezjach pracowały siostry, szybki rozwój Rodziny Maryi oraz praca o. Sobolewskiego mająca na celu przygotowywanie wszelkich pism, sprawozdań i relacji o stanie Zgromadzenia. Dzięki jego pomocy Zgromadzenie otrzymało 25 maja 1909 r. dekret pochwalny, a 29 sierpnia 1913 r. dekret zatwierdzenia ostatecznego Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi i Konstytucji na siedem lat.
Wojna i nowe zadania
Wybuch wojny w 1914 r. postawił przed siostrami nowe zadania. W wielu okręgach uległa zawieszeniu praca w szkołach, dlatego m. Zofia Kończa wezwała siostry do pracy sanitarnej. Siostry wyruszyły do pracy w szpitalach wojskowych i Czerwonego Krzyża, zwłaszcza we Lwowie, ale także w Wiedniu, w lazaretach przyfrontowych i w północnej Italii.
Zjednoczenie Zgromadzenia
Rozłam dokonany w Zgromadzeniu 1889 r., sprawił, że przez następnych trzydzieści lat, obie gałęzie Rodziny Maryi – warszawska i lwowska – rozwijały się oddzielnie. W 1919 r. spełniło się jednak marzenie Założyciela i siostry na powrót połączyły się w jedną Rodzinę. Zjednoczenie było szczególnie dotkliwe dla gałęzi warszawskiej, która doświadczyła połączenia z francuskim Zgromadzeniem Franciszkanek Misjonarek Maryi i późniejszej secesji, której dokonała m. Matylda Getter.
Rozmowy z przedstawicielami gałęzi lwowskiej i warszawskiej rozpoczęły się już w 1917 r. W owych pertraktacjach brali udział: abp warszawski kard. Aleksander Kakowski, abp lwowski św. Józef Bilczewski, a także o. Marian Sobolewski w roli mediatora i doradcy. Do szybkiego połączenia w jedną Rodzinę Zakonną przyczynił się także ówczesny nuncjusz apostolski mons. Achilles Ratti (późniejszy Pius XI), który po porozumieniu z papieżem Benedyktem XV wydał 21 maja 1919 r. Indult o kanonicznym wznowieniu Warszawskiego Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi i jego połączeniu ze Lwowem[7].
Rozwój Rodziny Maryi w latach 1919-1939
Połączenie gałęzi Zgromadzenia stało się impulsem do rozszerzania działalności Rodziny Maryi w Polsce i poza jej granicami, a także do reorganizacji wewnętrznej. Charakterystycznym rysem działalności po 1918 r. było otwieranie ośrodków dla sierot wojennych, powracających ze Wschodu a nawet z Syberii.
Kapituła Generalna 1921 r.
21 sierpnia 1921 r. Kapituła Generalna pod przewodnictwem o. Mariana Sobolewskiego jako delegata ks. abp. Józefa Bilczewskiego wybrała na przełożoną generalną s. Bolesławę Janicką, dotychczasową nauczycielką i kierowniczkę szkoły w Łomnie. Niestety, wyniszczona przez chorobę płuc, kierowała Zgromadzeniem jedynie przez cztery lata.
Po śmierci m. Bolesławy Janickiej, Kapituła zwołana przez Wikarię Generalną m. Zofię Kończa w 1926 r., wybrała na przełożoną Generalną s. Janinę Wirball, która pełniła swój urząd przez 12 lat. Za główny cel swojej pracy obrała zjednoczenie duchowe całego Zgromadzenia.
Matka Janina zwróciła szczególną uwagę na formację zakonną sióstr na wszystkich poziomach. Dla sióstr przygotowujących się do złożenia profesji wieczystej wprowadziła specjalne przygotowanie trwające od 2 do 6 tygodni.
Nowa przełożona generalna kontynuowała działalność m. Kończa, dbając o wykształcenie i dokształcanie sióstr w różnych zawodach. Duży nacisk położyła na kształcenie sióstr wychowawczyń, nauczycielek, pielęgniarek a także w różnych dziedzinach zawodowo-technicznych.
W swoim działaniu dbała o wzrost gorliwości sióstr, utrwalanie duchowości Założyciela i przepojenia ich duchem apostolskim i pragnieniem zdobywania osobistej świętości.
Podział Zgromadzenia na Prowincje i ostateczne zatwierdzenie Ustaw
Za kadencji m. Wirball Zgromadzenie otrzymało w 1934 r. dwa ważne dekrety: dekret o podziale na prowincje i dekret ostatecznego zatwierdzenia Konstytucji. Podział na prowincje w ówczesnej sytuacji Zgromadzenia był konieczny, ponieważ w 1928 r. Rodzina Maryi liczyła 818 sióstr, zamieszkujących 123 domy, a w 1934 r. – 168 domów i 1201 sióstr.
Dekret z 7 czerwca 1934 r. pozwalał na podział Zgromadzenia na trzy prowincje w Polsce z siedzibami domów prowincjalnych we Lwowie, Poznaniu i Warszawie oraz dwie prowincje zagraniczne – w Brazylii i Rumunii. Drugi dekret dotyczący ostatecznego zatwierdzenia Ustaw nadszedł 29 września 1934 r. Matka Janina niezwłocznie zatroszczyła się o wydrukowanie nowych Ustaw w języku polskim. Podczas rekolekcji w 1935 r. każda siostra otrzymała Ustawy Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi, zatwierdzone przez Stolicę Apostolską.
Kolejna Kapituła Generalna
Po dwunastu latach posługi m. Janiny Wirball, 30 maja 1938 r. zwołana do Lwowa Kapituła Generalna wybrała na stanowisko przełożonej generalnej m. Ludwikę Lisównę, natomiast m. Wirball została mianowana wikarią generalną i jednocześnie wizytatorką dla Brazylii.
Działalność Zgromadzenia w czasie II wojny światowej
Wojna była wielkim doświadczeniem Zgromadzenia, próbą jego siły i jedności a także użyteczności społecznej. Siostry na wielu placówkach zmuszone zostały do pracy w stroju świeckim, działały w rozproszeniu, część z zakładów została zburzona, inne zaś były skonfiskowane i ewakuowane.
Od pierwszych dni siostry pośpieszyły z pomocą Wojsku Polskiemu, pracując w szpitalach i punktach sanitarnych, ponadto udostępniały pomieszczenia a także udzielały pomocy materialnej. Prowadziły również tajne szkoły, ukrywając dzieci przed wywózką na roboty do Niemiec, opiekowały się więźniami i wysiedloną ludnością. Współpracowały z duchowieństwem nad podtrzymaniem wiary i nadziei na odzyskanie niepodległości. Na szeroką skalę prowadziły akcję ratowania Żydów, dzięki ich staraniom czas wojennej zawieruchy przeżyło ok. 500 dzieci i 250 osób dorosłych.
Działania wojenne boleśnie odbiły się na dziejach Zgromadzenia. Ze 160 domów istniejących w 1939 r. pozostało w 1945 r. tylko 70, uległa też likwidacji cała Prowincja Rumuńska. Zmniejszeniu uległa liczba sióstr, z 1120 do 1052, z tej liczby 900 sióstr przeżyło ewakuacje i wysiedlenia z domu, 140 przeszło przez obozy i więzienia, 72 zmarły wskutek wycieńczenia, 12 zginęło z powodu działań zbrojnych, z tych 8 pod gruzami walczącej Warszawy. Dom przy ul. Żelaznej uległ zburzeniu i spaleniu podczas Powstania Warszawskiego wraz z całym archiwum Zgromadzenia, a 40 sióstr, w tym 22 nowicjuszki, zostały wywiezione do Ravensbruck.
Końcowy etap wojny przeżyły siostry bez władzy centralnej, m. Ludwika Lisówna zmarła nagle 12 września 1944 r. Ciężar kierowania Zgromadzeniem spadł na m. Janinę Wirball, która czuwała nad repatriacją sióstr z terenów wschodnich i dopiero w końcu 1946 r. wyjechała ze Lwowa udając się do Kostowca – tymczasowej siedziby Zarządu Generalnego.
W wyniku wojny Zgromadzenie utraciło 90 placówek na Wschodzie, z których 451 sióstr zostało repatriowanych do Polski i na Ziemie Odzyskane.
Odbudowa i reorganizacja Zgromadzenia
Po wojnie, siostry z zapałem ruszyły do pracy: odbudowywały domy, podejmowały pracę w nowych ośrodkach, troszcząc się równocześnie o rozwój duchowy i liczebny Zgromadzenia.
W związku z przesunięciem granic, siostry zmuszone zostały do uregulowania granic prowincji. Repatriowane siostry ze Wschodu i Rumunii założyły 32 placówki na Ziemiach Odzyskanych. Wzrastała też liczba domów zakonnych w centrum i na południu Polski. W następnych latach, w miarę utraty placówek szkolnych i przedszkolnych, usuwania ze szpitali, burs i internatów, siostry obejmowały pracę przy parafiach i zakładach dla dzieci o specjalnych potrzebach.
Z chwilą przemian w 1989 r. siostry powróciły do swych dawnych obowiązków, objęły ponownie zwierzchnictwo nad ośrodkami i przedszkolami, z których zostały usunięte w 1962 r.
Lata powojenne
W latach powojennych funkcję Przełożonych Generalnych pełniły:
- m. Teresa Stępówna 1947-1960
- m. Helena Kaniak 1960-1972
- m. Tekla Budnowska 1972-1984
- m. Gabriela Janczewska 1984-1996
- m Bolesława Dębska 1996-2002
- m. Fabiola Ruszczyk 2002-2014
- m. Janina Kierstan 2014 – dziś
Kolejne Przełożone Generalne, każda na swój sposób, dbały o rozwój Zgromadzenia, troszcząc się o duchową formację sióstr, właściwe przygotowanie intelektualne i zawodowe oraz zachowanie Ducha i Charyzmatu Rodziny Maryi.
Obecnie
Zadania pozostawione siostrom przez św. Ojca Założyciela, mimo że podlegają zmianom czasów, nadal są aktualne, dlatego siostry spieszą pełnić posługę wszędzie tam, gdzie pośle je Opatrzność.
Zgodnie z charyzmatem siostry nadal poświęcają się pracy wychowawczej i nauczycielskiej, podejmując posługę w przedszkolach, szkołach, domach dziecka i świetlicach środowiskowych. Otwarte na potrzeby Kościoła, pracują w seminariach duchownych, instytucjach kościelnych czy przy parafiach jako zakrystianki, organistki i kancelistki. Bez opieki nie zostawiają osób starszych, które otaczają swą troską, pracując w szpitalach, środowiskowych domach samopomocy, zakładach opieki lekarskiej, stacjach Caritas, hospicjach czy odwiedzając ich w domach i świadcząc wobec nich uczynki miłosierdzia.
Porównując z latami poprzednimi, zauważamy spadek liczby powołań, co wiąże się ze zmniejszeniem działalności sióstr i miejsc ich posługi. Nadzieję jednak pokładamy w słowach św. Zygmunta Szczęsnego:
„Jeśli to jest dzieło Boże, to przetrwa wszelkie trudności i rozwinie się, a jeżeli w tym dziele nie ma ani woli Bożej, ani upodobania Bożego, to i ja nie chcę, by ono istniało.”
wierząc, że nasza działalność jest dziełem Bożym i choć może w zmienionych okolicznościach, przetrwa na Bożą chwałę.
[1] Arch. OO. Kapucynów Prowincji Warszawskiej w Nowym Mieście nad Pilicą: Korespondencja o. Honorata Koźmińskiego, sygn. III D
[2] Dom W. Bogusławskiego – akta notarialne Hipoteki Warszawskiej: Posesja nr 2449 i nr 2521; Wojciech Bogusławski posesorem, ARM, F-i-9/1.
[3] Kurier Warszawski, 1862, nr. 187, Warszawa, 18 sierpnia 1862; Pamiętnik Religijno – Moralny, Warszawa, 22/1862, nr. 9, str. 325
[4] Listy abp. Felińskiego do hr. Jadwigi Zamoyskiej, 17 czerwca 1891r.
[5] KOŃCZA Z., Komentarz do Ducha Zgromadzenia ss. Rodziny Maryi, napisany w 1912r.
[6] Por. Pismo Z. Kończa do Konsystorza Metropolitalnego Lwowskiego, 20 czerwca 1907r. i odpowiedź
abp. Bilczewskiego, 22 czerwca 1907r., n. 4877/500, Archiwum Archidiecezji Lwowskiej, Akta – 1907r.
[7] Indultum de restitutione canonica Congregationis Sororum Franciscalium de „Familia Mariae” Varsaviensis deque euis unione cum Leopoliensi, ASV, AA.EE.SS.: Polonia Varsavia, n. 547.
